भारतीय संविधान दिन २६ नोव्हेंबर रोजी प्रतिवर्षी देशभर साजरा केला जातो. भारतीय संविधान स्वीकारल्याच्या स्मरणार्थ हा दिवस साजरा केला जातो. २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी संविधान सभेने संविधानाचा मसुदा स्वीकारला होता, जो २६ जानेवारी १९५० रोजी लागू करण्यात आला होता. संविधान दिनाचे महत्त्व पुढीलप्रमाणे मुद्द्यांवरून स्पष्ट करता येईल. O संविधानाचा ऐतिहासिक वारसा जपण्यासाठी,
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर देशाला स्थिर आणि सशक्त धोरणासाठी संविधान आवश्यक होते. २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखालील समितीने तयार केलेला मसुदा संविधान सभेने स्वीकारला. हा दिवस आपल्याला भारताच्या लोकशाही प्रक्रियेचा अभिमान वाचवण्यासाठी प्रेरित करतो.
O लोकशाही मूल्यांचा प्रचार करण्यासाठी
संविधान हे भारताच्या सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही राज्याची आधारशिला आहे. यामध्ये प्रत्येक नागरिकाला समान हक्क, न्याय, स्वातंत्र्य आणि बंधुता मिळण्याची हमी दिली आहे.
संविधान दिन लोकशाही, कायद्याचे शासन आणि प्रत्येक व्यक्तीच्या अधिकारांविषयी जागरूकता पसरवतो. O भारतीय संविधानाच्या वैशिष्ट्यांचे स्मरण होण्यासाठी
० लिखित स्वरूप :
भारतीय संविधान जगातील सर्वांत मोठ्या लिखित संविधानांपैकी एक आहे.
० प्रगत दृष्टिकोन :
संविधानामध्ये मूलभूत हक्क, राज्याचे मार्गदर्शक तत्त्वे, संघराज्यीय व्यवस्था आणि संसदीय लोकशाही यांचा समावेश आहे.
० लवचिकता : संविधानामध्ये आवश्यक बदल करताना प्रगतिशील विचारांची कदर आहे. O डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदानाची आठवण ठेवण्यासाठी
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना भारतीय संविधानाचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी भारतीय समाजाच्या विविधतेचे आणि गरजांचे बारकाईने विश्लेषण करून संविधान बनविले.
संविधान दिन हा त्यांच्या योगदानाला अभिवादन करण्याचा दिवस आहे. O संविधान दिवस साजरा करण्याचा उद्देशाने
नागरिकांना संविधानाची जाणीव करून देणे आणि त्यातील हक्क व जबाबदाऱ्यांवर भर देणे.
भारताच्या प्रगत आणि स्थिर लोकशाहीचे महत्व पटवून देणे. संविधान दिनाच्या निमित्ताने शाळा, महाविद्यालये, सरकारी संस्था आणि समाजामध्ये संविधानाच्या वाचनाची परंपरा निर्माण करणे.
O आधुनिक काळातील महत्त्व ओळखण्याकरिता
आजच्या काळात संविधान हे सामाजिक समता, धर्मनिरपेक्षता आणि व्यक्तिस्वातंत्र्य यासाठी प्रमुख भूमिका बजावते.
विविधतेत एकता राखण्याचा आदर्श संविधानातूनच मिळतो. संविधान दिन भारताच्या राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाला नवी दृष्टी देतो. हा दिवस प्रत्येक भारतीयासाठी संविधानाचे महत्त्व ओळखण्याचा आणि त्याच्या अंमलबजावणीसाठी कटीबद्ध होण्याचा प्रेरणादायी क्षण आहे. ज्यामुळे
O राष्ट्रीय एकात्मता : संविधान हे देशाच्या विविधतेत एकता टिकवून ठेवण्याचे प्रमुख साधन आहे. संविधान दिवस आपल्या देशाच्या विविधतेतून निर्माण होणाऱ्या एकात्मतेचे महत्व अधोरेखित करते.
O हक्क आणि कर्तव्यांची जाणीव : संविधानाने दिलेले मूलभूत अधिकार आणि नागरिकांची कर्तव्ये यांची जाणीव करून देण्यासाठी हा दिवस महत्त्वाचा आहे.
O घटनाकारांचा सन्मान : संविधान तयार करणाऱ्या सर्व घटनाकारांच्या योगदानाला आदरपूर्वक स्मरण करण्याचा हा दिवस आहे.
भारतीय संविधान दिवस साजरा करून आपण आपल्या लोकशाहीची दृढता, संविधानाची महानता आणि देशाच्या प्रगतीसाठी घडवलेल्या घटनाकारांचे योगदान साजरे करतो. ० भारतीय संविधानाची गरज :
O देशाच्या एकतेचा आधार : भारत एक विस्तृत आणि विविधतेने नटलेला देश आहे. विविध भाषा, धर्म, संस्कृती, जाती यांचा समावेश असलेला भारत एकत्र ठेवण्यासाठी एक समर्पक संविधान आवश्यक होते.
O लोकशाही व्यवस्थेचे निश्चितीकरण : भारतीय संविधान लोकशाहीचे ठोस आणि निश्चित रूप देते. त्यामुळे सर्व नागरिकांना समान अधिकार आणि संधी मिळतात, तसेच सरकारची कार्यप्रणाली निश्चित केली जाते. O न्याय आणि समता : संविधान सर्व नागरिकांना समान वागणूक, न्याय आणि समाजातील भेदभाव कमी करण्यासाठी कायदेशीर संरक्षण प्रदान करते. दलित, आदिवासी, महिला इत्यादींना विशेष सवलती देऊन त्यांच्या हक्कांचे रक्षण केले जाते.
O राजकीय आणि न्यायिक संरचना : भारतीय संविधानाने भारताच्या सरकारच्या कार्यप्रणालीची रूपरेषा दिली. केंद्रीय आणि राज्य सरकारांमध्ये अधिकारांचे विभाजन, तसेच न्यायपालिकेची स्वतंत्रता यासारख्या बाबींचा समावेश केला आहे.
O संविधानिक सुरक्षा आणि संरक्षण : संविधान नागरिकांच्या मूलभूत अधिकारांचे संरक्षण करते आणि सरकारी निर्णयांवर नियंत्रण ठेवते, जेणेकरून कोणत्याही एकाधिकारशाहीला स्थान मिळू नये.
भारतीय संविधानाच्या निर्मितीमुळे देशाची सार्वभौमत्व, एकता आणि धर्मनिरपेक्षता सुरक्षित राहिली आहे. ० भारतीय संविधानाची उपयुक्ततता…..
O लोकशाहीचा आधार : भारतीय संविधान लोकशाहीची प्रक्रिया आणि मूलभूत तत्त्वे स्पष्टपणे सांगते. विविध निवडणुका, प्रतिनिधीचे निवडी, जनतेच्या अधिकारांचे संरक्षण या सर्व बाबी संविधानाच्या अनुषंगानेच चालतात.
O मानवाधिकारांचे संरक्षण : संविधान नागरिकांना मूलभूत हक्क प्रदान करते, ज्यामध्ये व्यक्तीचे स्वातंत्र्य, समानता, धर्मनिरपेक्षता आणि शिक्षणाचा हक्क यांचा समावेश होतो. या हक्कांच्या संरक्षणाने नागरिकांना न्याय मिळवण्यास मदत केली आहे.
O संविधानिक संस्था आणि यंत्रणा : भारतीय संविधान विविध संस्थांचा निर्माण करते, जसे की सर्वोच्च न्यायालय, संसद, आणि मंत्रीमंडळ. या संस्थांच्या सहाय्याने न्यायाची प्रक्रिया आणि शासकीय कार्यप्रणाली सुनिश्चित केली जाते. O धर्मनिरपेक्षता : भारतीय संविधान धर्मनिरपेक्षतेवर आधारित आहे, म्हणजेच राज्य कोणत्याही धर्माच्या प्रचाराचे समर्थन करत नाही. या तत्त्वामुळे विविध धर्मांच्या लोकांना समान अधिकार मिळतात आणि सामाजिक शांतता राखली जाते.
O संविधानातील सुधारणा : भारतीय संविधान विविध परिस्थितींनुसार सुधारणेसाठी लवचिक आहे. संविधानामध्ये आवश्यकतेनुसार सुधारणा करणारी प्रक्रिया असली तरी, त्यात पद्धतशीर आणि विचारपूर्वक बदल होतात.
O संघराज्य प्रणाली : भारतीय संविधान केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार यामधील अधिकारांची स्पष्ट विभागणी करते. यामुळे देशातील विविध राज्यांना त्यांचे अधिकार मिळतात आणि केंद्र सरकारच्या हस्तक्षेपास मर्यादा असतात.
या सर्व कारणांमुळे भारतीय संविधान आजही अत्यंत उपयुक्त आहे आणि ते देशाच्या सर्वसामान्य नागरिक, शासन आणि न्यायालयासाठी एक मार्गदर्शक ठरते. भारतीय संविधान दिनानिमित्ताने अनेक संकल्प केले जाऊ शकतात, जे संविधानाच्या मूल्यांचे पालन आणि त्यांचा आदर्श दृष्टीकोन डोळयासमोर ठेवण्यासाठी काही प्रमुख संकल्प पुढीलप्रमाणे O संविधानाच्या मुलभूत तत्त्वांची पालन करण्याचा संकल्प :
समानता, न्याय, भ्रातृत्व आणि धर्मनिरपेक्षतेच्या तत्त्वांचे पालन करण्याचा संकल्प.
सामाजिक न्याय आणि आर्थिक समता सुनिश्चित करण्याचा संकल्प.
O सर्वधर्मसमभाव आणि सहिष्णुतेचा संकल्प :
सर्व धर्म, संस्कृती आणि भाषांमध्ये आदर आणि सहिष्णुतेची भावना वाढवण्याचा संकल्प.
O लोकशाहीचे संरक्षण करण्याचा संकल्प :
भारतीय लोकशाहीचे अस्तित्व आणि त्याच्या आदर्शांची रक्षा करण्याचा संकल्प.
प्रत्येक नागरिकाला संविधानाने दिलेल्या अधिकारांचे जतन करण्याचा संकल्प.
O शासनाची पारदर्शिता आणि नागरिकांचे अधिकार सुनिश्चित करण्याचा संकल्प :
भ्रष्टाचाराच्या विरोधात लढा देण्याचा आणि पारदर्शक शासनप्रणाली प्रस्थापित करण्याचा संकल्प.
O शिक्षण आणि जागरूकता वाढवण्याचा संकल्प :
संविधान, त्याच्या इतिहास, त्याचे तत्त्वज्ञान आणि त्याचे महत्त्व सर्वांना समजून सांगण्यासाठी कार्य करण्याचा संकल्प.
O पर्यावरणाच्या रक्षणाचा संकल्प :
संविधानातील पर्यावरण संरक्षणाच्या तत्त्वांनुसार कार्य करण्याचा संकल्प.
हे संकल्प संविधानाच्या आदर्शांनुसार एक सक्षम, न्यायपूर्ण आणि समताधिष्ठित समाज निर्माण करण्यास मदत करू शकतात. ० भारतीय संविधान नागरिकांना काही महत्त्वाच्या गोष्टी शिकवते त्या पुढीलप्रमाणे
० समानता : भारतीय संविधान प्रत्येक नागरिकाला समान अधिकार, सन्मान आणि संधी देते. जात, धर्म, लिंग, वय किंवा इतर कोणत्याही आधारावर भेदभाव करू नये, असे संविधान शिकवते.
० स्वातंत्र्य : नागरिकांना विचार, भाषण, धार्मिक विश्वास, एकत्र येण्याचे आणि संघटन करण्याचे स्वातंत्र्य दिले जाते. ० न्याय : संविधान प्रत्येक नागरिकाला न्याय मिळवण्याचे अधिकार प्रदान करते, तसेच सर्वांच्या समान कायदेशीर उपचाराची हमी देते.
० धर्मनिरपेक्षता : भारतीय संविधान प्रत्येक नागरिकाला आपल्या धर्माचा पालन करण्याची स्वातंत्र्य देते, आणि सरकार सर्व धर्मांसाठी समान असते.
० लोकशाही : संविधान नागरिकांना निवडणुकीमध्ये भाग घेण्याचे अधिकार देते. ते लोकशाही पद्धतीने सरकारची निवड करतात आणि त्यांना सरकारच्या कार्यात सहभाग घेतला जातो.
० धर्म, संस्कृती आणि भाषेचे संरक्षण : संविधान भारतातील विविध धर्म, संस्कृती, भाषेचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी घेते.
० सामाजिक व आर्थिक न्याय : संविधान प्रत्येक नागरिकाला सामाजिक व आर्थिक न्याय मिळवण्याचा अधिकार देते. गरीब, दलित आणि मागासवर्गीय लोकांना विशेष संरक्षण प्रदान करते.
संविधान ह्या मूल्यांचा आदर्श समोर ठेवून समाजात समता, न्याय आणि समानतेचे वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न करते. याकरिता युवा पिढीने संविधान दिनाचे महत्त्व लक्षात घेऊन आपल्या सर्वोत्कृष्ट संविधानाचे स्मरण, जतन करणे आणि त्या दृष्टिकोनातून कृतिशील उपक्रमाची आखणी करुन ते आचरणात आणणे ही काळाची गरज आहे.
प्रा. डॉ. महेश मोटे
राज्यशास्त्र पदवी-पदव्युत्तर व संशोधन केंद्र
श्री माधवराव पाटील महाविद्यालय,
मुरूम ता. उमरगा, जि. धाराशिव. भ्र. क्र. ९९२२९४२३६२
